شبح باب بر فراز ایران در گردش است

در اواخر قرن نوزدهم، آوازۀ بابیها در روسیه چنان طنین انداز شده بود که ایوان تورگنیف، رماننویسی بزرگ روسی، اغلب از آنها سخن میگفت (یان تی. یاسیون، «طاهره بر صحنۀ تئاتر روسیه»، در طاهره در تاریخ: دیدگاههایی از شرق و غرب). در سال ۱۹۰۳، ایزابلا گرینوِسکایا، شاعر و نمایشنامه نویس روسی، که به احتمال زیاد از طریق تورگنیف با جنبش بابی آشنا شده بود، نمایشنامهای با عنوان «باب» نوشت

که آن را «مهمترین اثر نمایشیِ» خود میدانست. یک سال بعد، این نمایشنامه به کارگردانی ای.پی. کارپف در «انجمن ادبی و هنری» سن پترزبورگ به روی صحنه رفت و با استقبال گستردهای روبهرو شد (اِی. گراچِوا، مدخل «ایزابلا آرکادِونا گرینوِسکایا» در «فرهنگ نویسندگان زن روس»)

. لئو تولستوی، نویسندۀ سرشناس روس، پس از مطالعۀ این نمایشنامه با ارسال نامهای به گرینوسکایا ضمن ستایش از این اثر به ابراز همدلی با تعالیم باب پرداخت (لوئیجی استِنداردو، «لئو تولستوی و آیین بهائی»، ۱۹۸۵). تولستوی از سال ۱۸۹۴ با جنبش بابی آشنا شده و به مطالعه دربارۀ باب و بهاءالله پرداخته بوده بود

در پرتقال، خوزه ماریا دو اِسا دو کیروش، بزرگترین نویسنده رئالیست پرتغالی قرن نوزدهم که منتقدان ادبی او را همتراز دیکنز، بالزاک، تولستوی و فلوبر میدانند، در رمان «مکاتبات فرادیک مندس» (نگارش در ۱۸۹۰ و انتشار در ۱۹۰۰) داستان ماجراجویی پرتقالی به نام فرادیک مندس را بازگو میکند که به جنبش بابی پیوسته است. هر چند منبع اصلیِ اطلاعات کیروش کتاب «ادیان و فلسفه های آسیای مرکزی» اثر آرتور دوگوبینو بود اما به احتمال زیاد کیروش در سفر به قاهره در اواخر سال ۱۸۶۹ و اوایل سال ۱۸۷۰ با تعدادی از بهائیان مقیم این شهر آشنا شده بود و آنها نیز اطلاعاتی را در اختیار او گذاشته بودند.

. او حتی در پاسخ به نامۀ محمد عبده، مسلمان نواندیش مصری، نسبت به دین بهائی ابراز علاقه کرده و مدتی در این فکر بود که کتابی دربارۀ این دین بنویسد (میخائیل رودیونوف، «لئو تولستوی و امین ریحانی: تعامل میان دو دنیای خلاق»). امروز نه تنها در کتابخانۀ تولستوی در یاسنایا پولیانا آثاری دربارۀ جنبش بابی و آیین بهائی، از جمله ترجمۀ روسی «کتاب اقدس» اثر بهاءالله، به چشم میخورد بلکه در میان مکاتبات منتشرشدۀ تولستوی اشارات پراکندهای به باب و بهاءالله وجود دارد که حاکی از همدلی این اندیشمند روس با ایدههای «صلح جهانی» و «اخوت جهانی» در آثار این دو ایرانی است.

داستان در سال ۱۸۷۱ میگذرد و کیروش چند صفحه را به توصیف باب و بابیها اختصاص میدهد (موژان مؤمن، «ادیان بابی و بهائی ۱۹۴۴-۱۸۴۴: بعضی روایت های معاصر غربی»، ۱۹۸۱). او در بخشی از این رمان چنین مینویسد: «هر چند آنچه ابتدا توجه فرادیک را به این فرقۀ جدید جلب کرد نوعی کنجکاوی انتقادی بود و میخواست ببیند که یک دین جدید چطور پدید میآید و تثبیت میشود اما به تدریج به بابیگری به شدت علاقهمند شد-

عامل اصلی جذب او نه تعالیم بابی بلکه ازخودگذشتگیِ حواریون آن بود…هر گاه فرادیک از باب و ظهور دین دیگری در دنیای اسلام، و شهادت و سرمستی و جذبۀ پیروانش، حرف میزد…این شخصیت ]باب[ در نظرم مهم جلوه میکرد. پیش از آن هرگز کسی را نمیشناختم که

درگیر چنین امور متعالیای باشد، و مبهوت و مفتخر بودم که مَحرَم چنین راز اعجاب انگیزی شده ام. آشنایی با فرادیک چنان مرا تحت تأثیر قرار داد که گویی در آستانۀ سفر پولس رسول به یونان برای تبلیغ مسیحیت در میان غیریهودیان با او در معابر تنگ سلوکیه قدم میزنم و به امیدها و آرزوهایش گوش میکنم.»

حتی در اسپانیا که روابط چندانی با ایران نداشت، باب اسمی ناآشنا نبود. بررسی روزنامه های اسپانیا در فاصلۀ سالهای ۱۸۵۳-۱۸۵۰ (سال اعدام باب تا سه سال پس از آن) نشان میدهد که برای مثال، در اکتبر و نوامبر ۱۸۵۲ حدود ۳۵ هزار نفر در مادرید از اخبار مربوط به اعدام باب و سرکوب بابیها در ایران مطلع شده اند

(امین اخیا، «نخستین اشارات به ادیان بابی و بهائی در اسپانیا»، ترجمۀ پویا موحد، دفترهای آسو، شمارۀ ا، آبان ۱۳۹۸). خوان والرا، یکی از نامدارترین اندیشمندان قرن نوزدهم اسپانیا و عضو فرهنگستانهای سلطنتی زبان اسپانیایی و علوم اخلاقی و سیاسی، در مقالهای که در سال ۱۸۶۸ در دو مجلۀ مهم اسپانیایی منتشر شد،

پیدایش و گسترش دین بابی را حاکی از «قدرت فکری و اخلاقی» ایرانیان دانست و ابراز امیدواری کرد که ایرانیها بتوانند مثل اروپاییها به قلههای ترقی صعود کنند (همان منبع۹۷). او دو دهۀ بعد هم در مقالۀ دیگری در نشریۀ معروف «لا اسپانیا مدرنا» ضمن ستایش «شهدا»ی این «دین جدید ایرانی» چنین نوشت:

«محور اخلاقی این دین بسیار پاک…آثار مقدس آن بسیار شاعرانه…و اعتقادات و عشق آن به خداوند…عمیق است.» (همان منبع). نویسنده و روشنفکر نامدار اسپانیایی، وزیر آموزش و پرورش عمومی و از پیشگامان مبارزه برای آزادی زنان در اسپانیا، در مقالۀ مبسوطی که در زمان بازدید ناصرالدین شاه از نمایشگاه بین المللی پاریس در سال ۱۸۸۹ منتشر شد،

با انتقاد شدید از شاه قاجار به علت سرکوب و کشتار بابیها، دین بابی را «پرملاطفت، خیرخواه، پیشرو و انسانگرا» خواند و «قهرمانی، استقامت و ایمان شهدا»ی بابی را ستود. او در عین حال، با نکوهش «سیاستهای خودخواهانۀ کشورهای اروپایی» این حکومتها را متهم کرد که خواهان «عقب ماندگی» کشورهای اسلامی هستند

زیرا اجازه دادند تا ناصرالدین شاه مروجان «ایده های متمدنانهتر، مفیدتر و لطیفتر» یعنی بابیها را سرکوب کند و مانع از «ترقی اخلاقی و پیشرفت عادتها»یی شود که «بابیان میتوانستند…برای ایران به ارمغان بیاورند.» البته دستکم یکی از سیاستمداران اروپایی یعنی امیلیو کاستلار، استاد کرسی تاریخ در دانشگاه مادرید و وزیر کشور و آخرین رئیس جمهور اولین جمهوری اسپانیا، در کتاب «دربارۀ مسئلۀ شرق» (۱۸۷۶) نه تنها بابیها را در زمرۀ «شهدای آرمانخواهی» قرار داده بود که «با خون خود زمین را آبیاری و بارور میکنند»

بلکه با اشاره به اعدام باب توسط فوج سام خان ارمنی، نه مسلمانان بلکه «متعصبان نسطوری» را عامل قتل این «شهید» شمرده بود (همان منبع). دوازده سال پس از اعدام باب، میکله لسونا، زیستشناس، استاد دانشگاه و مترجم نامدار آثار چارلز داروین، در مقام پزشک هیئت دیپلماتیک کشور تازهتأسیس «پادشاهی ایتالیا» به ایران سفر کرد و دو دهۀ بعد رسالهای ۶۷ صفحهای با عنوان «بابی» (۱۸۸۱) نوشت که در آن زبان به تحسین باب و پیروانش گشود.

او در بخشی از این رساله چنین مینویسد:

«سبک نگارش باب خلاقانه و اعجابآور بود و به نوشتههای بشری شباهت نداشت؛ بنابر این، او نه تنها خطیبی زبانآور بلکه نویسندهای بی بدیل بود…همه جا آیاتش را به صدای بلند میخواندند و اغلب فریاد حیرت برمیآوردند. در شیراز جز باب از چیزی سخن نمیگفتند…» اما اکثر نخبگان ایرانی معاصر باب، خواه مذهبی خواه غیرمذهبی، با او مخالف بودند.

همان طور که در جای دیگری نوشته ام، «باب، بر خلاف معاصرانش ]در ایران[، یقین داشت که “اصلاح” حقیقیِ نظام کهن “ناممکن” است و جز با “انقلاب” نمیتوان آیندهای بدیع را رقم زد. “آرمان” باب همچون تیغی تیز گلوی “واقعیت” را تهدید میکرد. تنها کافی بود تا قلم باب به حرکت آید تا ثابت شود که هر آنچه طبیعی، بدیهی، استوار و تغییرناپذیر به نظر میرسد، غیرطبیعی، غیربدیهی، لرزان و تغییرپذیر است.

باب تأکید میکرد که “واقعیت”، ضروری نیست و میتوان و باید آن را تغییر داد و واقعیتی نو آفرید. به نظر او، اصلاح، پیامدی جز تداوم و بازتولید ساختارهای ناعادلانهی موجود نداشت. بنابراین، همواره از “آلترناتیو” سخن میگفت و خود را “در” یا راهی به سوی تحقق آن نظم بدیل آرمانی میدانست. عجیب نیست که سردمداران نظام سیاسی (شاه و صدراعظم) در اتحادی “نامقدس” دست به دست رقبای خود یعنی متولیان نظام دینی (روحانیون) دادند تا “تهدید” باب را از بین ببرند»  (شبح باب بر فراز ایران در گردش است،  دفترهای آسو، شمارۀ ۱، آبان ۱۳۹۸).

  پاسخ به سئوالات 👎 ،، بیشتر بخوانید:

جنبش باب؛ شورش دهقانی یا جنبش آزاداندیشی؟

کالبد شکافی مرده آزاری در ایران معاصر، از باب تا خاوران

اقلیت کیست و چه حقوقی دارد؟

هژمونی اکثریت، حذف اقلیتها از خاورمیانه

بهائی آزاری؛ پیش از کودتا تا پس از آن

جنبش باب؛ شورش دهقانی یا جنبش آزاداندیشی؟

کالبد شکافی مرده آزاری در ایران معاصر، از باب تا خاوران اقلیت کیست و چه حقوقی دارد؟ هژمونی اکثریت، حذف اقلیتها از خاورمیانه بهائی آزاری؛ پیش از کودتا تا پس از آن کنتس امیلیا پاردو بازان، نویسنده و روشنفکر نامدار اسپانیایی، وزیر آموزش و پرورش عمومی و از پیشگامان مبارزه برای آزادی زنان در اسپانیا، در مقالۀ مبسوطی که در زمان بازدید ناصرالدین شاه از نمایشگاه بینالمللی پاریس در سال ۱۸۸۹ منتشر شد، با انتقاد شدید از شاه قاجار به علت سرکوب و کشتار بابیها، دین بابی را «پرملاطفت، خیرخواه، پیشرو و انسانگرا» خواند و «قهرمانی، استقامت و ایمان شهدا»ی بابی را ستود. او در عین حال، با نکوهش «سیاستهای خودخواهانۀ کشورهای اروپایی» این حکومتها را متهم کرد که خواهان «عقبماندگی» کشورهای اسلامی هستند زیرا اجازه دادند تا ناصرالدین شاه مروجان «ایدههای متمدنانهتر، مفیدتر و لطیفتر» یعنی بابیها را سرکوب کند و مانع از «ترقی اخلاقی و پیشرفت عادتها»یی شود که «بابیان میتوانستند…برای ایران به ارمغان بیاورند.» (همان منبع). البته دستکم یکی از سیاستمداران اروپایی یعنی امیلیو کاستلار، استاد کرسی تاریخ در دانشگاه مادرید و وزیر کشور و آخرین رئیس جمهور اولین جمهوری اسپانیا، در کتاب «دربارۀ مسئلۀ شرق» (۱۸۷۶) نه تنها بابیها را در زمرۀ «شهدای آرمانخواهی» قرار داده بود که «با خون خود زمین را آبیاری و بارور میکنند» بلکه با اشاره به اعدام باب توسط فوج سام خان ارمنی، نه مسلمانان بلکه «متعصبان نسطوری» را عامل قتل این «شهید» شمرده بود (همان منبع). دوازده سال پس از اعدام باب، میکله لسونا، زیستشناس، استاد دانشگاه و مترجم نامدار آثار چارلز داروین، در مقام پزشک هیئت دیپلماتیک کشور تازه

تأسیس «پادشاهی ایتالیا» به ایران سفر کرد و دو دهۀ بعد رسالهای ۶۷ صفحهای با عنوان «بابی» (۱۸۸۱) نوشت که در آن زبان به تحسین باب و پیروانش گشود. او در بخشی از این رساله چنین مینویسد:

«سبک نگارش باب خلاقانه و اعجابآور بود و به نوشتههای بشری شباهت نداشت؛ بنابراین، او نه تنها خطیبی زبانآور بلکه نویسندهای بیبدیل بود…همهجا آیاتش را به صدای بلند میخواندند و اغلب فریاد حیرت برمیآوردند. در شیراز جز باب از چیزی سخن نمیگفتند…» اما اکثر نخبگان ایرانی معاصر باب، خواه مذهبی خواه غیرمذهبی، با او مخالف بودند. همان طور که در جای دیگری نوشتهام، «باب، بر خلاف معاصرانش ]در ایران[، یقین داشت که “اصلاح” حقیقیِ نظام کهن “ناممکن” است و جز با “انقلاب” نمیتوان آیندهای بدیع را رقم زد. “آرمان” باب همچون تیغی تیز گلوی “واقعیت” را تهدید میکرد. تنها کافی بود تا قلم باب به حرکت آید تا ثابت شود که هر آنچه طبیعی، بدیهی، استوار و تغییرناپذیر به نظر میرسد،

غیرطبیعی، غیربدیهی، لرزان و تغییرپذیر است. باب تأکید میکرد که “واقعیت”، ضروری نیست و میتوان و باید آن را تغییر داد و واقعیتی نو آفرید. به نظر او، اصلاح، پیامدی جز تداوم و بازتولید ساختارهای ناعادلانهی موجود نداشت. بنابراین، همواره از “آلترناتیو” سخن میگفت و خود را “در” یا راهی به سوی تحقق آن نظم بدیل آرمانی میدانست. عجیب نیست که سردمداران نظام سیاسی (شاه و صدراعظم) در اتحادی “نامقدس” دست به دست رقبای خود یعنی متولیان نظام دینی (روحانیون) دادند

تا “تهدید” باب را از بین ببرند»  (شبح باب بر فراز ایران در گردش است،  دفترهای آسو، شمارۀ ۱، آبان ۱۳۹۸). ،، در آثار منتشرشدۀ تولستوی اشارات پراکندهای به  حضرت باب و بهاءالله وجود دارد که حاکی از همدلی این اندیشمند روس با ایده های «صلح جهانی» و «اخوت جهانی» در آثار این دو ایرانی است. در پرتقال، خوزه ماریا دو اِسا دو کیروش، بزرگترین نویسنده رئالیست پرتغالی قرن نوزدهم که منتقدان ادبی او را همتراز

دیکنز، بالزاک، تولستوی و فلوبر میدانند، در رمان «مکاتبات فرادیک مندس» (نگارش در ۱۸۹۰ و انتشار در ۱۹۰۰) داستان ماجراجویی پرتقالی به نام فرادیک مندس را بازگو میکند که به جنبش بابی پیوسته است  یکی از سیاستمداران اروپایی یعنی امیلیو کاستلار، استاد کرسی تاریخ در دانشگاه مادرید و وزیر کشور و آخرین رئیس جمهور اولین جمهوری اسپانیا، در کتاب «دربارۀ مسئلۀ شرق» (۱۸۷۶) نه تنها بابیها را در زمرۀ «شهدای آرمانخواهی» قرار داده بود که «با خون خود زمین را آبیاری و بارور میکنند»

بلکه با اشاره به اعدام باب توسط فوج سام خان ارمنی، نه مسلمانان بلکه «متعصبان نسطوری» را عامل قتل این «شهید» شمرده بود  عجیب نیست که   سردمداران نظام سیاسی (شاه و صدراعظم) در اتحادی “نامقدس” دست به دست رقبای خود یعنی متولیان نظام دینی (روحانیون) دادند تا “تهدید” باب را از بین ببرند»  

(شبح باب بر فراز ایران در گردش است،  دفترهای آسو، شمارۀ ۱، آبان ۱۳۹۸).

https://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-50317932 ،،، ،،